Suïcide in de gevangenis

3 tot 8 keer meer zelfdoding in gevangenis 
In 2013 had België met 17,4 suïcides per 100.000 inwoners een van de hoogste suïcidecijfers van Europa. In dat jaar vonden in ons land in onze gevangenissen 110 suïcides plaats per 100.000 gedetineerden, meer dan zes keer zoveel dan in de samenleving. Die verhouding stemt overeen met internationaal onderzoek, dat aantoont dat het suïcidecijfer in gevangenissen drie tot acht keer hoger is. 
Een nationale studie naar suïcides in Belgische gevangenissen over een periode van 17 jaar (2000-2016) toont aan dat in die periode 794 gedetineerden in ons land overleden tijdens hun detentie. Eén derde (33%) van deze overlijdens waren te wijten aan suïcide. Tussen 2000 en 2016 pleegden 262 mensen zelfdoding in detentie, wat overeenstemt met gemiddeld 15,4 suïcides per jaar of meer dan één suïcide per maand. De onderzoekers noteerden voor deze periode een gemiddelde van 156,2 suïcides per 100.000 gedetineerden; een gemiddelde dat ruwweg acht keer hoger ligt dan het zelfmoordcijfer binnen de algemene Belgische bevolking over diezelfde periode. 
De oorzaak daarvan is volgens onderzoek tweeledig. Gedetineerden vormen een kwetsbare groep. De gedetineerdenpopulatie is vaak afkomstig uit sociaaleconomisch achtergestelde groepen, en risicofactoren voor suïcide (zoals psychiatrische en gezondheidsproblemen, middelenmisbruik en -afhankelijkheid, impulsiviteit en eerder suïcidaal gedrag) blijken sterk vertegenwoordigd binnen de muren van de gevangenis. Deze risicofactoren zijn vaak al aanwezig vóór detentie, en worden meegenomen in de gevangenis als iemand wordt opgesloten. 
In gevangenissen worden kwetsbare personen blootgesteld aan een stressvolle context. Dat verklaart het hoge aantal zelfdodingen
Daarnaast worden gedetineerden blootgesteld aan stress, die eigen is aan het leven in de gevangenis. Het verlies van vrijheid en autonomie, het wegvallen van steunfiguren, pesterijen, bedreigingen en geweld, het gebrek aan zinvolle tijdsbesteding, structurele overbevolking, de confrontatie met een suïcide(poging) door een medegedetineerde, zijn detentiegebonden factoren die bijdragen aan een hoger psychisch onwelbevinden en suïciderisico. 
En het is precies deze combinatie – de blootstelling van kwetsbare personen aan een stressvolle context – die verklaart waarom het suïcidecijfer in gevangenissen zo hoog is. 
Eén gedetineerde op vijf ondernam poging
Uit de Nationale Gezondheidsenquête van 2013 bleek dat bijna 14% van de Belgische bevolking vanaf 15 jaar ooit al ernstig aan suïcide dacht, en dat meer dan 4% ooit een zelfmoordpoging ondernam. Bij gedetineerden liggen deze cijfers opnieuw opmerkelijk hoger. Meer dan een derde van alle gedetineerden dachten ooit aan suïcide, en ongeveer één gedetineerde op de vijf ondernam ooit een poging, al dan niet tijdens detentie. 
Vrouwelijke gedetineerden rapporteren meer suïcidaal gedrag dan mannen, en er wordt ook meer suïcidaal gedrag vastgesteld bij beklaagden, mensen in voorarrest. 
Suïcidaal gedrag is één van de belangrijkste risicofactoren en voorspellers van toekomstige suïcide, ook in de gevangenis. Hoewel niet iedereen die ooit aan zelfmoord denkt ook effectief een suïcideplan zal opstellen of daadwerkelijk een poging zal ondernemen, gaat suïcidaal gedrag an sich wel gepaard met lijden en psychische problemen. 
Denken aan zelfmoord en suïcide plannen
Vier op de tien gedetineerden (44,4%) dacht ooit aan suïcide. Bij vrouwelijke gedetineerden ligt dat cijfer nog hoger: bijna zes op de tien vrouwen (57,7%) dacht in haar leven ooit aan zelfmoord. 
Gekeken naar de periode van het afgelopen jaar tijdens detentie, geeft één op vier gedetineerden aan aan zelfmoord gedacht te hebben. Bij vrouwen ligt ook dat cijfer hoger: 36,6% van de vrouwelijke gedetineerden dacht afgelopen jaar in detentie aan suïcide. 
Los van geslacht geven beklaagden vaker aan aan zelfmoord te denken dan veroordeelden. Dat kan mogelijk verklaard worden doordat beklaagden pas relatief recent werden opgesloten. Daarbij is de initiële shock van de opsluiting des te prominenter bij mensen in voorhechtenis, in vergelijking met veroordeelden die al meer aangepast zijn aan het leven in de gevangenis. Het binnenkomen in de gevangenis is ingrijpend, en vormt een hoogrisicoperiode voor suïcidaliteit. 
Het binnenkomen in de gevangenis is ingrijpend en vormt een hoogrisicoperiode voor suïcidaliteitMeer dan 30% van de gedetineerden maakte ooit in het leven een suïcideplan. Vrouwelijke gedetineerden (39,8%) en veroordeelden (32,8%) maakten vaker een suïcideplan in hun leven dan mannen (29,2%) en beklaagden (25,3%). 
Gekeken naar de periode van het afgelopen jaar tijdens detentie, stelde 14,3% van de gedetineerden een concreet suïcideplan op. Van de gedetineerden die aangaven recent nog aan zelfmoord te hebben gedacht, stelde meer dan de helft (54,2%) afgelopen jaar een suïcideplan op. 
Eén op tien ondernam poging in gevangenis
Volgens het huidige onderzoek ondernam ruim één op de vijf gedetineerden ooit een suïcidepoging in zijn/haar leven. Bijna één op de tien gedetineerden (9,5%) meldde een poging tijdens detentie, 17,1% deden een poging buiten de gevangenis. 
Vrouwen gaven tweemaal zo vaak aan een zelfmoordpoging te hebben ondernomen buiten detentie. 
Bijna één op de tien gedetineerden ondernam ooit een poging tot zelfdoding tijdens een detentieIn de gevangenis ondernemen veroordeelden twee keer zoveel zelfmoordpogingen dan beklaagden. Dat kan verklaard worden doordat veroordeelden in principe al langer opgesloten zijn dan beklaagden, waardoor ze meer kans hebben op blootstelling aan detentiegebonden stressoren en risico’s. Ook een daadwerkelijke veroordeling (verschuiving van beklaagde naar veroordeelde) kan iemand stimuleren om zelfmoord te plegen, bijvoorbeeld door het verlies van toekomstperspectief. 
Slechts een minderheid van alle gedetineerden ondernam zowel binnen als buiten de muren van de gevangenis ooit een suïcidepoging.  
Suïcide en psychische problemen
Meer dan een derde van de gedetineerden ervaarde recent een ernstige psychische nood. Maar liefst 60,6% van de bevraagde gedetineerden kon onder de noemer van hoge psychische nood worden gecategoriseerd. 
Bijna de helft (45,5%) van de gedetineerden die hoog scoorden op psychische nood gaven aan recent nog aan zelfmoord te hebben gedacht tijdens detentie. Een vierde van deze gedetineerden planden recent een suïcide. Mensen die er het laatste jaar aan gedacht hadden zelfmoord te plegen rapporteerden vaker psychische nood. 
Suïcidescreening
Volgens onderzoeker Louis Favril pleiten deze resultaten voor een uitgewerkt beleid rond suïcidepreventie in onze gevangenissen: “Om zelfmoord in de gevangenis beter te kunnen voorkomen, moet het gevangenispersoneel alert zijn voor (non)verbale signalen van suïcidaliteit. Ook systematische screening van het suïciderisico is belangrijk, zeker voor gedetineerden die recent werden opgesloten, maar evengoed voor gedetineerden die kampen met psychische problemen of gedetineerden die negatief nieuws te verwerken krijgen rond bijvoorbeeld hun straf. De rol van de psychiater is daarbij essentieel en past binnen een ruimer, multidisciplinair suïcidepreventiebeleid.”
Dat zo’n screening niet eenvoudig is, erkent Louis Favril. “Suïcidaal gedrag en kwetsbaarheidsfactoren zijn oververtegenwoordigd in gevangenissen, wat een screening die voldoende specifiek is bemoeilijkt. Daarbij denken veel gedetineerden wel aan zelfmoord, maar zal slechts een minderheid van hen ook effectief een poging ondernemen. Er is meer onderzoek nodig om te begrijpen waarom sommige mensen de stap zetten van suïcidale gedachten naar plannen en zelfmoord, en waarom anderen dat niet doen. Wel is duidelijk dat een suïcidaal proces omkeerbaar kan zijn en dat suïcidepreventie mogelijk en zinvol is, zeker in een stressvolle detentiecontext.”

Zelfdoding in Belgische gevangenissen tussen 2000 en 2016
De onderzoekers bestudeerden ook het aantal zelfdodingen in België tussen 2000 en 2016. In die periode pleegden 262 gedetineerden zelfdoding in de gevangenis. Dat komt neer op een derde van alle overlijdens in de Belgische gevangenissen. 
Volgens Louis Favril hebben veel gevangenen het vooral heel lastig als ze pas aankomen in de gevangenis: “Een vijfde van alle zelfmoorden gebeurt binnen de eerste maand na aankomst in de gevangenis. Detentie zorgt voor stress, en de overgang van de vrije samenleving naar de gevangenis valt de meeste gevangenen zwaar. Ze verliezen plots hun vrijheid en sociale ondersteuning.”
Opvallend is dat een op de tien zelfdodingen plaatsvindt in een veiligheids- of isolatiecel. Dat komt omdat gevoelens van angst en depressie in afzondering vaak versterkt worden, wat het risico op zelfdoding verhoogt. 

Onderzoeksmethode
Tussen oktober 2015 en mei 2016 werden 15 Vlaamse gevangenissen bevraagd. Alle gedetineerden, dus zowel beklaagden als veroordeelden, kwamen in aanmerking voor het onderzoek. Geïnterneerden werden niet bevraagd. 
De gevangenispopulatie van deze 15 gevangenissen bestond op dat moment uit 3.862 gedetineerden. Voor elke gevangenis werd een aselecte steekproef getrokken van minstens één derde van de populatie. In totaal werden 1.550 gedetineerden uitgenodigd om vrijwillig en anoniem deel te nemen aan het onderzoek. Daarvan namen 1.326 gedetineerden deel: 1.203 mannen en 123 vrouwen.
De uiteindelijke steekproef was dus overwegend mannelijk en bestond voor 65% uit veroordeelden die een definitieve straf uitzitten. 
Suïcidaal gedrag werd bevraagd via de Paykel Suicide Scale: een vragenlijst met items die polsen naar suïcidale ideeën (‘heb je ooit gedacht om zelfmoord te plegen, zelfs al zou je het niet echt doen?’), suïcideplan (‘heb je ooit het punt bereikt waar je serieus hebt overwogen om zelfmoord te plegen, en zelfs een plan hebt gemaakt hoe je het zou doen?’) en suïcidepoging (‘heb je ooit al eens een zelfmoordpoging ondernomen?’). 
Psychische nood werd in kaart gebracht aan de hand van de General Health Questionnaire: een vragenlijst met 12 items die peilen naar emotionele en psychische klachten (zoals angst, depressie en sociaal disfunctioneren). 
Naast demografische gegevens werd ook gevraagd naar detentiestatus (beklaagd/veroordeeld). 
Bij de bevraging werd uitdrukkelijk onderscheid gemaakt tussen suïcidaal gedraag  en psychische nood vóór en tijdens detentie.

Auteurs van het onderzoek: Louis Favril, Freya Vander Laenen, Kurt Audenaert, Institute for International Research on Criminal Policy (IRCP), Vakgroep Criminologie, Strafrecht en Sociaal Recht, Universiteit Gent. 

Het volledige artikel van het onderzoek naar suïcide in Belgische gevangenissen kan je hier lezen. Het artikel van het onderzoek ‘suïcidaal gedrag bij gedetineerden in Vlaanderen: prevalentie en samenhang met psychische distress’ lees je hier.

Wie met vragen zit over zelfdoding, kan terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer 1813 en op de site www.zelfmoord1813.be.