welzijn & zorg

‘De gevangenis kan een kans zijn om mensen met een zorgbehoefte te helpen’

Psychische problemen bij gedetineerden
18.12.2019
Foto's
Belga Image

Onderzoek toont aan dat veel gedetineerden kampen met psychische problemen, ook in ons land. De gevangenis zou een kans kunnen zijn om mensen met een zorgbehoefte – die in de vrije samenleving soms door de mazen van de hulpverlening vallen – hulp te bieden. Psychische problemen leiden tot meer agressie en recidive. Omdat de meeste gedetineerden ooit weer aansluiting moeten vinden bij de maatschappij, hebben niet alleen gedetineerden baat bij de preventie en behandeling van psychische problemen, maar ook de maatschappij.

Gedetineerden in België en Nederland hebben vaker psychische gezondheidsproblemen dan de doorsnee bevolking. Dat concluderen Louis Favril (UGent) en Anja Dirkzwager (NSCR - Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving) op basis van een studie van 24 onderzoeken die de afgelopen 20 jaar werden uitgevoerd in beide landen. Gedetineerden met psychische problemen hebben een verhoogde kans op suïcide. Internationaal vormt zelfmoord een van de belangrijkste doodsoorzaken binnen de gevangenismuren, verantwoordelijk voor 30 tot 50% van alle overlijdens. Het suïcidecijfer bij mannen in detentie is drie keer hoger dan in de vrije samenleving, en negen keer hoger bij vrouwen in detentie.

Bijna 40% heeft psychische klachten

Grootschalig onderzoek bij gedetineerden in België toont aan dat bijna de helft ooit een diagnose kreeg voor een psychiatrische stoornis. Tijdens de detentie gaf een derde van de gedetineerden aan ernstige psychische klachten te hebben (37%). Daarnaast gaf 30 tot 35% aan illegaal drugs te gebruiken en 36 tot 38% kreeg psychofarmaca voorgeschreven.

Verschillende Nederlandse studies tonen aan dat bij 30 tot 40% van de gedetineerden sprake is van problematisch druggebruik in de gevangenis. 80% heeft ooit te maken gehad met een psychiatrische stoornis en heeft die ook minstens gedurende de helft van de detentie. Psychische klachten komen vaak voor, vooral in het begin van de detentie, en nemen na verloop van tijd af.

De omvang van psychische gezondheidsproblemen bij gedetineerden in België en Nederland is onevenredig hoog ten opzichte van de algemene samenleving, met weinig verschillen tussen beide landen. Psychiatrische stoornissen, psychische klachten en middelengebruik – indicatoren voor een slechte psychische gezondheid – blijken in de gevangenis oververtegenwoordigd.

Psychiatrische stoornissen, psychische klachten en middelengebruik zijn in de gevangenis oververtegenwoordigd

Dat kan enerzijds verklaard worden doordat mensen met psychische problemen vaker terechtkomen in de gevangenis. De psychische problemen zijn er dan al vóór de detentie en zijn bovendien niet zelden gelieerd aan het misdrijf.

Anderzijds kan de detentie zelf een negatief effect hebben op de mentale gezondheid. Er is het verlies van vrijheid en autonomie, het wegvallen van steunfiguren, conflicten, agressie, het gebrek aan een zinvolle dagbesteding, … Daardoor lopen gedetineerden een verhoogde kans om psychische problemen te ontwikkelen, of om bestaande problemen te verergeren.

Vrouwen in detentie

Hoewel vrouwen wereldwijd slechts een klein percentage van de totale gevangenisbevolking uitmaken (in ons land en in Nederland maar zo’n 5%), blijkt dat ze nog vaker dan mannen kampen met psychische problemen. Vrouwen zouden mogelijk verschillend en harder getroffen worden door detentie door onder meer de scheiding van kinderen door de opsluiting en eerdere trauma’s.

Uit Nederlands onderzoek blijkt dat meer dan de helft van de vrouwelijke gedetineerden een verhoogde score had op depressieve klachten en dat bijna de helft een voorgeschiedenis had in de behandeling van psychische klachten. Uit Belgisch onderzoek blijkt dat vrouwelijke gedetineerden vaker een psychiatrische diagnose krijgen dan mannen (61% versus 45), hoger scoren op ernstige psychologische distress (52% versus 36) en vaker psychofarmaca gebruiken (56% versus 34).

Vrouwelijke gedetineerden vormen een bijzonder kwetsbare groep. Internationaal worden de specifieke behoeften van vrouwen in detentie erkend door de zogenaamde Bangkok Rules van de Verenigde Naties, waarin wordt gepleit voor genderspecifieke detentie.

Oudere gedetineerden

Gedetineerden tussen 50 en 55 jaar vormen de snelst groeiende groep binnen de gevangenispopulatie in veel Westerse landen. Internationale studies tonen aan dat oudere gedetineerden meer psychische gezondheidsproblemen hebben dan leeftijdsgenoten buiten de muren én dan jongere gedetineerden. Bij 50 tot 60% van hen zou er sprake zijn van een psychiatrische stoornis. 30% zou aan de criteria voor een klinische depressie voldoen; vijf keer meer dan bij personen van dezelfde leeftijd in de vrije samenleving. Het merendeel blijft echter onbehandeld.

Meer hulp, meer veiligheid

De gevangenis kan een kans zijn om mensen met een zorgbehoefte vroegtijdig hulp te bieden, omdat ze individuen bereikt die in de vrije samenleving weleens tussen de mazen van de hulpverlening vallen. Voor hen zou de gevangenis een eerste mogelijkheid kunnen zijn voor een diagnose, een begeleiding of behandeling.

Psychische problemen kunnen onder meer kunnen leiden tot agressie en recidive. Goede zorg in de gevangenis komt dus niet alleen gedetineerden ten goede, maar zorgt ook voor meer veiligheid in de gevangenissen en voor een veiligere samenleving. Ontoereikende penitentiaire zorg kan ongunstige gevolgen hebben voor de psychische gezondheid van gedetineerden, niet enkel binnen maar ook later buiten de muren.

Goede zorg leidt tot meer veiligheid en een veiligere samenleving

Er bestaan screeningstools om psychische problemen bij gedetineerden te detecteren, maar een systematische, gestandaardiseerde screening werd in Belgische en Nederlandse gevangenissen nog niet geïmplementeerd. Onderzoekers pleiten voor een uitgebreide gezondheidsintake met specifieke aandacht voor psychische problemen bij gedetineerden die binnenkomen in de gevangenis. Het individuele zorgplan dat daaruit volgt, zou dan fungeren als basis voor verdere hulpverlening.

Al blijkt geestelijke gezondheidszorg in de gevangenis geen sinecure. Er is de complexiteit van de psychische problematieken van gedetineerden en er is de gevangeniscontext zelf die gericht is op veiligheid en controle. Daarnaast vormt de gezondheidszorg geen primaire focus binnen detentie, waardoor het aanbod makkelijk onder druk komt te staan. Bovendien zitten veel gedetineerden in België en Nederland zitten korte straffen uit, waardoor de tijd voor hulpverlening vanuit de gevangenis beperkt is.

In totaal werden 24 onderzoeken bestudeerd, waarvan er twee op drie in Nederland werden uitgevoerd. De steekproefgroottes varieerden tussen de 92 en 9.850 gedetineerden. In de helft van alle studies werden enkel mannen onderzocht en in slechts twee (Nederlandse) studies enkel vrouwen. In de overige tien studies rond beide geslachten bedroeg het percentage vrouwen gemiddeld 8%, wat overeenkomt met de gevangenispopulatie.

De leeftijd van de gedetineerden varieerde van 18 tot 81 jaar. Waar gerapporteerd, schommelde de gemiddelde leeftijd tussen 30,4 en 37,7 jaar, wat ook overeenkomt met de gevangenispopulatie. In de studies waren alle soorten delicten vertegenwoordigd.

Lees het volledige artikel ‘De psychische gezondheid van gedetineerden in België en Nederland: een systematisch overzicht’ dat verscheen in het Tijdschrift voor Criminologie.

Auteurs van het onderzoek: Louis Favril & Anja Dirkzwager. Louis Favril: Institute for International Research on Criminal Policy (IRCP), Vakgroep Criminologie, Strafrecht en Sociaal Recht, Universiteit Gent. Anja Dirkzwager: senior researcher bij het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR).