De brug tussen binnen en buiten

Welke noden hebben ex-gedetineerden bij vrijlating? 

Ten eerste hebben ex-gedetineerden nood aan financiële middelen. Om een woning te vinden, eten en kleren te kopen, schulden, elektriciteit en gas te betalen... De meesten hebben geen betaald werk als ze weer in de samenleving stappen, en bij sommigen vormt het gebrek aan een officieel adres een extra moeilijkheid. Wie een uitkering krijgt, meldt dat die vaak te laag is om rond te komen, zeker in het geval er ook schulden zijn. Betaald werk vinden is dus belangrijk, maar tegelijk moeilijk omdat veel werkgevers een blanco strafblad eisen. Ook een dak boven het hoofd is uiteraard een must, maar veel gedetineerden verliezen hun huurwoning tijdens hun detentie. Veel verhuurders stellen het hebben van betaald werk als eis om een woonst te kunnen huren. Zo blijken verschillende noden met elkaar verweven. Iedereen heeft nood aan sociale contacten, maar bij ex-gedetineerden speelt vaak de angst om na hun vrijlating de 'foute' vrienden uit hun verleden tegen te komen. Tegelijk geven ze aan dat 'normale' mensen contact met hen proberen te vermijden omwille van hun verleden. Tot slot maken veel ex-gedetineerden melding van psychische problemen en nood aan verslavingszorg. 

Al deze noden maken duidelijk dat ondersteuning nodig is bij het maken van de brug tussen binnen en buiten. 

Om aan deze noden te voldoen kloppen ex-gedetineerden aan bij de formele hulp- en dienstverlening zoals VDAB en OCMW. Soms gaan ze op zoek naar hulp omdat het verplicht of gunstig is om juridische redenen. Zo kan een verslavingszorg opgelegd worden door de rechter als voorwaarde voor vrijlating. 

Drempels bij formele hulpverlening

Ex-gedetineerden ondervinden heel wat drempels op weg naar de formele hulp- en dienstverlening. Zo is het voor hen niet altijd even makkelijk om de stap te zetten om op eigen initiatief een afspraak te maken. Wanneer je ergens vrij kan binnenlopen, zijn de wachttijden soms erg lang. Een andere drempel is de beperkte tijd die hulpverleners ter beschikking hebben per cliënt. De beperkte tijd beïnvloedt soms de manier van communiceren van de hulpverlener waardoor ex-gedetineerden het gevoel kunnen krijgen dat ze niet begrepen worden of een nummer lijken te zijn in plaats van een mens. Vaak leeft er bij de ex-gedetineerde ook angst en schaamte om over bepaalde problemen te praten, of speelt een gebrek aan informatie en kennis een rol. 

Wie de gevangenis verlaat en daar ondersteuning bij wil, geeft aan dat hij liever niet door eender wie begeleid wil worden, maar graag door iemand met wie hij een klik heeft. Een begeleider moet een gezonde balans tussen afstand en nabijheid kunnen bewaren, en het evenwicht tussen aanklampend en autonomieversterkend werken blijven afwegen. 

De stap naar oude en nieuwe informele sociale netwerken 

De belangrijkste redenen om het sociale netwerk aan te spreken zijn sociale contacten, financiële steun, een dak boven het hoofd en praktische steun vindne. Maar ook hier spelen schaamte en wantrouwen vaak een rol in contacten. Mensen uit het netwerk zijn zelf ook niet altijd beschikbaar en hebben vaak ook maar beperkte mogelijkheden om te helpen. 

Om deze redenen pleit de doelgroep zelf voor een meer gerichte voorbereiding en ondersteuning bij de moeilijke transitieperiode na vrijlating. 

Ervaringen van de vrijwilligers en samenwerking met de professionele projectmedewerker

Vrijwilligers namen in eerste instantie deel om altruïstische redenen: ze willen graag iemand helpen. Langs de andere kant hopen ze voor zichzelf ook ervaring op te doen en dingen bij te leren. Ze verwachtten vooral dat ze samen met de cliënt de zoektocht zouden aanvatten naar wat nodig is, en samen naar diensten gaan, een combinatie van psychosociale en praktische ondersteuning. In praktijk blijkt de klemtoon op het laatste te liggen. Waar de vrijwilligers nog mee worstelden, was hoe en wanneer ze een traject moeten afronden. Niet elke vrijwilliger blijkt hier dezelfde visie op te hebben. 

Een professionele projectmedewerker zorgde voor intakegesprekken met de cliënten, en voor de matching met een passende vrijwilliger. Daarnaast helpt de professional ook drempels overwinnen tijdens het traject, door de vrijwilligers feedback en tips te geven. Af en toe stuurt de professional de vrijwilligers bij of remt ze hen wat af. De vrijwilligers kwamen ook regelmatig samen om ervaringen uit te wisselen, wat vaak hielp om problemen in een ander perspectief te zien. De meeste vrijwilligers geven aan dat ze toch kleine of grote successen hebben kunnen boeken met hun cliënt. 

Waarom vrijwilligers? 

Vrijwilligers hebben een andere insteek dan professionele hulpverleners. Zo sprak één van de vrijwilligers zijn persoonlijke netwerk aan om een job te helpen vinden voor zijn cliënt. Dat het voor de vrijwilligers 'geen job' is en dat ze het 'als medeburger willen doen' maakt het echte verschil. Het betekent heel wat als een vrijwilliger je als ex-gedetineerde de moeite waard vindt om zijn of haar vrije tijd in je te investeren. Het feit dat een vrijwilliger geen professional is, betekent ook dat vrijwilligers en cliënten samen moeten zoeken in plaats van alles uit handen te nemen. In de gelijkwaardigheid en het werken van mens tot mens ligt de meerwaarde van vrijwilligers. Iemand die letterlijk en figuurlijk naast je staat kan het noodzakelijke duwtje in de rug geven om zelf (verder) contact met de hulpverlening op te nemen. Uiteraard blijft een professional altijd nodig om de vrijwilligers aan te sturen en te matchen met cliënten, en tips en feedback te geven wanneer er zich drempels of problemen voordoen. 

Meerwaarde van het project

De vrijlating is een 'drastisch' moment. Daarom is de projectmedewerker er vast van overtuigd dat een dienst als Brug Binnen Buiten inspeelt op een hiaat in de hulp- en dienstverlening. Ze pleit dan ook voor een uitbreiding en verderzetting van het project om zoveel mogelijk mensen te kunnen ondersteunen. De vrijwilligers vormen een een grote troef, naast het aanklampend werken en de beschikbaarheid en bereikbaarheid. Ook het vrijblijvende karakter en het werken op maat van de cliënt zijn een kracht van het project. Dat neemt niet weg dat er nog werkpunten zijn en dat kritische zelfreflectie nodig blijft om het project te blijven bijsturen. 

Ervaringen van de ex-gedetineerden

Over het algemeen zijn de cliënten heel positief over de contacten met de projectmedewerker en de vrijwilligers. Ze hadden het gevoel dat de vrijwilligers antwoorden konden geven op hun vragen, al wisten ze ook dat ze niet op alles een pasklaar antwoord hadden omdat ze geen professionals zijn. In dat geval zochten ze alles samen uit, en die manier van werken vonden cliënten ook prima. Het samen zoeken naar oplossingen geeft een gevoel van gelijkwaardigheid, anders dan bij een professional die soms alles uit handen neemt. De autonomie van de cliënt blijft zo bewaard. Eén cliënt gaf aan dat hij er waarschijnlijk zelf ook wel zou geraakt zijn, maar dat het met hulp van de vrijwilliger allemaal op kortere termijn gelukt is. Bovendien stelt hij dat hij positieve ervaring opdeed in dit traject, waardoor hij voortaan misschien wel beter in zijn eentje zijn weg kan vinden. 

Het volledige onderzoeksrapport kan je raadplegen op de publicatiedatabank van de Vlaamse overheid.